कोल्हापूर - हा शब्द उच्चारताच डोळ्यांसमोर उभं राहतं ते विठोबा रुखमाईचं मंदिर, पंढरपूरचा चंद्रभागा तीर, आणि अबालवृद्धाच्या मुखातून उसळणारा टाळ-चिपळ्यांचा गजर. पण या गजराच्या पलीकडे, गाभ्यात एक अंतर्मनातली वारीही चालू असते – जी ना पंढरपूरात जाते, ना नांदेडात थांबते, ना फक्त वारकऱ्यांच्या पायीच चालते. ती चालते आपल्या प्रत्येकाच्या अंतर्मनात...
ही एकादशी म्हणजे स्वतःशी विचार करायची वेळ आहे:
मी माझ्या आईवडिलांसाठी किती वेळ देतो?
मी समाजासाठी काही देतो का, की फक्त घेतो?
माझं मन विठोबासारखं शुद्ध, निष्कलंक आहे का?हे सगळे प्रश्न विठोबा विचारतो.म्हणूनच आषाढी एकादशी ही समोर विठोबाला पाहण्याची नव्हे, तर स्वतःला आरशात पाहण्याची एक संधी आहे.एका वारीत मी पंढरपूरच्या वाटेवर एका वृद्ध जोडप्याला पाहिलं. वय अंदाजे ७५ च्या पुढे. हातात झेंडूच्या माळा, कपाळावर गंध. मी विचारलं, "इतक्या वयात का येताय?"
ते हसले.
“विठोबा तर पावलोपावली आहे. पण दरवर्षी एकदा, आम्ही त्याच्याकडे चालत जातो – कारण वाटेत जो अनुभव मिळतो, तो मंदिरात उभं राहूनही मिळत नाही.”म्हणजेच वारी ही माणसांमधल्या नात्यांची देखील उजळणी आहे.एखाद्या पाय दुखणाऱ्या वारकऱ्याला दुसरा काठी देतो, पाण्याची बाटली शेअर करतो. ही भावना फक्त विठोबापर्यंत पोहोचण्याची नाही – ही भावना ‘आपण एकमेकांसाठी जगतो’ याची जाणीव करून देणारी आहे.
पंढरपूर – एक स्थळ नव्हे, एक अवस्था
कोणी म्हणतो पंढरपूर हे देवाचं गाव आहे.
खरंतर, पंढरपूर ही एक state of mind आहे.
तुमचं मन विठोबाच्या प्रतीत शुद्ध, निर्मळ आणि सेवाभावी असेल – तर तुम्ही कुठेही असलात तरी, पंढरपूर तुमच्या अंतर्मनात असतं.वारकऱ्यांना बऱ्याचदा मंदिरात जास्त वेळ उभं राहता येत नाही, गर्दी असते, सुरक्षेचं बंधन असतं. पण तरीसुद्धा ते आनंदात असतात. का? कारण त्यांचं पंढरपूर फक्त मंदीरात नाही, ते त्याच्या पावलांत, त्याच्या गजरात, त्याच्या समाधानी डोळ्यांत असतं.आज पंढरपूरकडे जाणाऱ्यांच्या वाटेवर बरेच नवीन बदल झाले. AC तंबू, शुद्ध पाणी पुरवठा, सोशल मीडियासाठी सेल्फी पॉइंट्स. पण एक विचार करा – या सगळ्यात खरी वारी कुठे हरवली आहे का? वारीतलं जे ‘मी पण तुला ओळखतो’, ‘मी तुझं ओझं घेईन’, ‘मी तुझ्यासोबत चालतो’ – ते आजच्या ‘मी माझं बघतो’ च्या जगात हरवलेलं दिसतं. वारी जर अजूनही तितकीच पवित्र वाटावी, तर आपल्या मनातली वारी जागृत ठेवावी लागेल. एक प्रश्न विठोबा फक्त देव आहे का? विठोबा हा फक्त गाभाऱ्यात असलेला काळा पाषाण नाही.
तो असतो: एका मोलकरणीच्या चेहऱ्यावर जेव्हा ती मुलांचं पोट भरते...
एका शेतकऱ्याच्या घामात, जो शेती करताना देवाला न पाहता मातीला पूजा समजतो...
एका शिक्षकाच्या chalk मधून, जो ज्ञानदान करताना विठोबाचं भजन गातो...
एका आईच्या पाटावर जेव्हा ती मुलासाठी गरम पोळी करते.... तेव्हा त्या पोळीवरचं तूप म्हणजे विठोबा.....
आपण जर विठोबाला मंदिरात पाहतो आणि घरात दुर्लक्षित करतो, तर ती आषाढी एकादशी फक्त एक रिवाज होऊन राहते.
वारीत चालताना अनेक वारकरी कोणतीही प्लास्टिक पिशवी वापरत नाहीत, वाटेत आलेलं कचरा उचलतात, नदीच्या तीरावर शुचिर्भूत राहतात.म्हणजेच, वारी ही फक्त धर्माची नाही – ती निसर्गाच्या रक्षणाचीही जबाबदारी आहे.आज, आपण जर पंढरपूरच्या वाटेवर प्लास्टिकचा सडा पाहतो, तर ते आपल्या भक्तीचं अपयश आहे. विठोबा सांगतो – “माझ्या वाटेवर फुलं टाका, पण कचरा नको!”
वारी म्हणजे ताई, माई, अक्का या शब्दांनी ओळखली जाणारी स्त्रिया. पण या स्त्रिया म्हणजे फक्त गजरे घालणाऱ्या नाहीत – त्या चालणा-या वारीचा आधार आहेत.एका वारीत, एका स्त्रीने आपल्या नवऱ्याचा पाय दुखतोय म्हणून त्याच्या पाठीवर टाकून ती पुढे निघाली होती. ही केवळ प्रेमाची नाही – ती सेवेची मूर्ती होती – ‘स्त्री विठोबा’. स्त्री ही वारीत भक्तीचा कणा आहे. पण ती अजूनही नोंदीबाहेरच राहते.आज तरुण पिढीला वाटतं – “वारी म्हणजे जुनं काहीतरी. विठोबा म्हणजे old generation.”
पण विचार करा – जिथे लाखो लोक वर्षानुवर्षे आपली दुःखं विसरून चालतात, एकमेकांना मदत करतात, तिथं आधुनिकतेपेक्षा जास्त ‘ह्युमॅनिटी’ नाही का?
वारी ही Instagram Reel नसेल.
वारी ही “ट्रेंडिंग” गोष्ट नसेल.
वारी म्हणजे “माणूसपण” जपण्याची शाळा आहे.
चंद्रभागेत स्नान, विठोबाचं दर्शन, टाळ-मृदंग, अभंग – ही सगळी आषाढी एकादशीची सुंदर रूपं आहेत. पण त्यातलं सगळ्यात पवित्र रूप आहे – आपल्या मनातली वारी.आज आपण विठोबाला दर्शन घेण्यासाठी उभं राहतो – उद्या आपल्याच घरातल्या एखाद्या वृद्ध आईवडिलांना पाय धुवून जेवायला घातलं, तरी विठोबा प्रसन्न होईल.आपण जर आषाढी एकादशी फक्त सण म्हणून साजरी न करता, एक अंतर्मनाची वारी म्हणून जगायला लागलो –
तर त्या दिवसापासून आपण पंढरपुरात जाऊ न जाऊ, पंढरपूर आपल्या मनात येऊन राहील…
जय हरी विठ्ठल, पुंडलीक वरदा हरि विठ्ठल!