 |
| डॉ. आलोक जत्राटकर लिखित 'ब्लॅक, व्हाईट अन् ग्रे' व 'समाज आणि माध्यमं' या दोन पुस्तकांचे प्रकाशन करताना शिवाजी विद्यापीठाचे कुलगुरू डॉ. दिगंबर शिर्के. सोबत भाग्यश्री कासोटे-पाटील, डॉ. रघुनाथ कडाकणे, प्र-कुलगुरू डॉ. प्रमोद पाटील, डॉ. अशोक चौसाळकर, डॉ. जत्राटकर आणि अमेय जोशी. |
माध्यमं म्हणजे नेमकं काय? ही फक्त वर्तमानपत्रं, टीव्ही चॅनल्स, फेसबुक, ट्विटर, किंवा युट्यूब नव्हे. माध्यमं म्हणजे विचारांचं वहन. ही विचारांची गंगा कुठून कुठपर्यंत जाते, यावर समाजाचं आरोग्य, एकात्मता आणि भविष्य ठरतं.
डॉ. अशोक चौसाळकर, हे ज्येष्ठ विचारवंत, या कार्यक्रमाचे मुख्य वक्ते होते. त्यांच्या भाषणाने एक नवा दृष्टिकोन दिला. ते म्हणाले “माध्यमं ही तलवारीसारखी असतात. योग्य वापरली तर ती न्यायासाठी वापरली जाऊ शकते; चुकीच्या हाती गेली, तर समाजाचं रक्त सांडवू शकते.”त्यांच्या आवाजात अनुभवाची खोली होती. इतिहासाचे संदर्भ देताना ते म्हणाले – भगवान बुद्ध, महंमद पैगंबर, शंकराचार्य यांचे विचार आज जगभर पोहोचले, कारण त्याकाळीही काही ना काही स्वरुपाची माध्यमं होती. माध्यमांशिवाय विचार अडतात, बोथट होतात, हरवतात.डॉ. चौसाळकरांनी एक सुंदर उदाहरण दिलं – पानिपतच्या तिसऱ्या युद्धाची बातमी महाराष्ट्रात पोहोचायला दोन महिने लागले. व्यापारी, घोडेस्वार, दूत, हीच माध्यमं होती त्या काळात. आज तीच बातमी सोशल मीडियावर काही सेकंदांत जगभर पसरली असती.म्हणजे तंत्रज्ञान बदललं, पण माध्यमांचं मूलभूत स्वरूप “विचार वाहतूक” – तेच राहिलं.परंतु, आज माध्यमं केवळ वाहक राहिलेली नाहीत. ती मत-निर्माता, विचार-घडवणारी, आणि कधी कधी समाजविघातक शक्तीही ठरत आहेत. हेच खरे डॉ. चौसाळकरांच्या भाषणाचं गाभ्याचं सूत्र होतं.आज सोशल मीडिया जगण्याचा भाग झालाय. रोज हजारो मेसेजेस, पोस्ट्स, व्हिडीओज आपल्या डोळ्यासमोरून जातात. पण यातलं सत्य किती, आणि अफवा किती, हे ओळखायचं कसं? हा युगाचा मोठा प्रश्न आहे. विद्वेषी, विखारी, आणि समाजात भेद निर्माण करणाऱ्या खालच्या दर्जाच्या अभिव्यक्तीचं प्रमाण झपाट्यानं वाढतंय. हे केवळ चिंताजनक नाही, तर देशाच्या हितालाही मारक आहे. त्यांनी स्पष्ट केलं की माध्यम आणि अभिव्यक्ती साक्षरता ही काळाची मोठी गरज आहे. प्रत्येकाने जबाबदारीनं शब्द वापरायला हवेत. एखादी अफवा, चुकीची माहिती समाजाला तुटवड्यात नेऊ शकते.
या कार्यक्रमाचं केंद्रबिंदू होते डॉ. आलोक जत्राटकर. एक लेखक, ब्लॉगर, शिक्षक आणि संवादक. त्यांच्यात एक वैशिष्ट्य आहे – ते भोवतालाकडे एका संवेदनशील नजरेतून पाहतात, आणि त्याचवेळी वैज्ञानिक विचारांची तंतोतंत चिकित्सा करतात.
डॉ. प्रमोद पाटील, प्र-कुलगुरू, म्हणाले “जत्राटकर हे फक्त लेखक नाहीत. ते आपल्या भोवतालच्या समाजाला सतत न्याहाळतात. त्यांचं लेखन म्हणजे केवळ साहित्य नव्हे, तर समाजशास्त्रीय चिंतनही आहे.”जत्राटकर यांनी दिवंगत शास्त्रज्ञ डॉ. भालचंद्र काकडे यांच्या स्मरणार्थ चालवलेली व्याख्यानमाला ही त्यांच्या संवेदनशीलतेची साक्ष. हे केवळ सन्मान नव्हे, तर विज्ञान आणि समाज यांना जोडणारा सेतू आहे.
ब्लॅक, व्हाईट अन् ग्रे : मानवी मनाच्या छटा
डॉ. जत्राटकर यांच्या दोन पुस्तकांपैकी पहिलं आहे – “ब्लॅक, व्हाईट अन् ग्रे.” या पुस्तकात त्यांच्या लेखनाचा ललित स्वर दिसतो.डॉ. रघुनाथ कडाकणे यांनी या पुस्तकावर भाष्य करताना सांगितलं “या लेखनातून डॉ. जत्राटकर समाजाच्या छोट्या छोट्या घटना टिपतात. त्या घटनांतून मानवी मूल्यांचा आग्रह दिसतो. शिव, शाहू, फुले, आंबेडकर यांच्या विचारांचा आणि संविधानिक मूल्यांच्या अंगिकाराचा आग्रह त्यांच्या प्रत्येक शब्दातून जाणवतो. हा संग्रह म्हणजे मानवतेच्या अनेक छटांचा आरसा. आयुष्यात सगळं काळं नाही, सगळं पांढरंही नाही. त्यात कितीतरी राखाडी छटा आहेत – हे जत्राटकर आपल्याला सांगतात. या राखाडी रंगांत मानवी भावना, संघर्ष, समाजातील गोंधळ, आणि माणुसकीचा झरा सापडतो.
समाज आणि माध्यमं : अभ्यासकाचा दृष्टिकोन
डॉ.आलोक जत्राटकरांचं दुसरं पुस्तक “समाज आणि माध्यमं” हे माध्यम विषयक चिंतनाचं एक मौलिक उदाहरण आहे. यात त्यांनी नवमाध्यमांच्या प्रभावावर सखोल विचार केलेला आहे.डॉ. कडाकणे यांनी सांगितलं जत्राटकर यांनी गेल्या दोन-तीन दशकांत झालेल्या तंत्रज्ञानातील बदलांचा अतिशय बारकाईनं अभ्यास केला आहे. गेमिंगपासून ट्रोलिंगपर्यंत, ई-कॉमर्सपासून ऑनलाईन शिक्षणापर्यंत… सर्व क्षेत्रांतील माध्यमांचा समाजावर पडणारा परिणाम त्यांनी तपशीलवारपणे मांडला आहे. त्यांच्या लेखनात डिजिटल क्रांतीचं वास्तव, त्यातल्या संधी आणि धोके या सगळ्यांचं प्रामाणिक चित्रण आहे. ते कुठेही भीती दाखवत नाहीत, पण सजगतेचा इशारा देतात.
डॉ. दिगंबर शिर्के, कुलगुरू, यांनी अध्यक्षीय भाषणात फार मार्मिक मुद्दा मांडला. ते म्हणाले माध्यमं समाजाचं फक्त प्रतिबिंब नाहीत, ती समाजाला दिशा देऊ शकतात. जत्राटकर यांच्या लिखाणातून ही दिशा स्पष्ट दिसते. त्यांनी नवमाध्यमांतील त्रुटी ओळखून दिल्या आहेत, पण त्या नकारात्मक दृष्टिकोनातून नाहीत. त्यांचा दृष्टिकोन सदैव सकारात्मक आहे.हेच खरं माध्यमांचं स्थान – ते आरसाही आहेत, आणि दिवाही.
हा कार्यक्रम केवळ विचारांचा नव्हता, तर माणुसकीचा उत्सव होता. कुलगुरूंच्या हस्ते पुस्तक प्रकाशन झालं. ज्येष्ठ साहित्यिक डॉ. राजन गवस आणि डॉ. रणधीर शिंदे यांचा विशेष गौरव झाला. डॉ. जत्राटकर यांच्या गुरूंचा, संपादकांचा, मित्रांचा सत्कार झाला.त्या सर्वांच्या डोळ्यात एकच चमक होती.
डॉ. आलोक जत्राटकर यांनी त्यांच्या मनोगतात अत्यंत साधेपणाने एक वाक्य बोललं लेखन म्हणजे आत्मशोधाचं साधन आहे. प्रत्येक वाक्य, प्रत्येक लेख हा स्वतःला शोधण्याचा प्रवास आहे.हे वाक्य सर्व लेखनाच्या गाभ्याशी जाऊन भिडतं. लेखन म्हणजे फक्त कागदावर शब्द मांडणं नाही. ते एक प्रकारचं उत्तरदायित्व आहे – स्वतःशी, समाजाशी आणि काळाशी.
आजच्या काळात माध्यमांच्या हातात अपार शक्ती आहे. एखादी पोस्ट समाजात वणवा पेटवू शकते. एखादा व्हिडिओ लोकांच्या मनात संशयाचं बीज पेरू शकतो. अशा परिस्थितीत माध्यम साक्षरता, विवेक, आणि सत्याची तपासणी ही अनिवार्य गरज झाली आहे.
डॉ. चौसाळकर म्हणाले,भारतीय संविधान आपल्याकडून स्वच्छ अभिव्यक्तीची अपेक्षा करतं. माध्यमांनी त्याला साथ दिली पाहिजे. हे विधान केवळ पत्रकारांसाठी नाही. ते प्रत्येक सोशल मीडिया वापरणाऱ्याला लागू होतं.
या संपूर्ण कार्यक्रमातून एक गोष्ट प्रकर्षानं जाणवली – विचारांचा वारसा पुढे नेणं, ही आपल्या पिढीची जबाबदारी आहे.भगवान बुद्ध, पैगंबर, शंकराचार्य, शाहू महाराज, फुले, आंबेडकर… यांच्या विचारांनी आपल्या समाजाला आकार दिला. आजच्या काळात जत्राटकरांसारख्या लेखकांचा प्रयत्न म्हणजे त्या विचारांना नव्या पिढीकडे पोहोचवण्याची नवी वाट.
आज प्रश्न एकच आहे – माध्यमं ही दिवा आहेत की तलवार? त्याचं उत्तर डॉ. चौसाळकरांनी त्यांच्या भाषणात दिलं होतं माध्यमं तलवारीसारखी आहेत. ती न्यायासाठी लढू शकतात, किंवा अन्याय पसरवू शकतात.तेव्हा आपण ठरवायचं आहे – आपण माध्यमांचा वापर कसा करणार आहोत? अफवा पसरवण्यासाठी, की सत्य सांगण्यासाठी? द्वेष पेरण्यासाठी, की माणुसकीचा पुल बांधण्यासाठी?
डॉ. आलोक जत्राटकर यांच्यासारखे लेखक आपल्याला आठवण करून देतात की, लेखन हे केवळ कला नाही, ते एक जबाबदारी आहे. माध्यमं ही केवळ बातम्या नाहीत, ती समाजाचं आरोग्य जपणारी शक्ती आहेत.त्यांच्या पुस्तकांनी हेच शिकवलं माध्यमं ही आरसासारखी असावीत – सत्य दाखवणारी; आणि दिव्यासारखीही – अंधारात वाट दाखवणारी.”
अशीच सजगता, संवेदनशीलता आणि विवेक आपल्या प्रत्येकाच्या हातात असावा, तरच माध्यमांचं खऱ्या अर्थाने समाजाच्या कल्याणासाठी योगदान शक्य आहे.