स्नेहल तोडकर/मुंबई : जन्माष्टमीचा उत्सव म्हटला की महाराष्ट्रात "गोविंदा आला रे आला!" या आरोळ्यांनी आकाश दुमदुमतं. दहीहंडीची परंपरा केवळ धार्मिक नसून सामाजिक आहे. मात्र गेल्या दोन दशकांत या परंपरेचं स्वरूप मोठ्या प्रमाणात बदललं असून त्यावरून प्रश्नचिन्ह उपस्थित होत आहे.
परंपरेचा मागोवा
गावोगावी उंचावर लटकवलेली दहीची हंडी, आणि ती फोडण्यासाठी एकत्र आलेले तरुण – हा दृष्यसंभार कृष्णाच्या "माखनचोरी"च्या आठवणी जागवतो. खरेतर दहीहंडी उत्सव टीमवर्क, सहकार्य आणि सामूहिकतेचा संदेश देतो. "एकट्याने हंडी फुटत नाही, खालच्या थराचा आधार मजबूत असेल तरच वरचा गोंड्या यशस्वी होतो," असं सांगतात दादरमधील एका ज्येष्ठ मंडळाचे कार्यकर्ते.
राजकीय हस्तक्षेप
पण आजच्या उत्सवाचं स्वरूप पाहिलं तर वेगळंच चित्र दिसतं. राजकीय पक्षांकडून दहीहंडींचं प्रायोजकत्व हे आता सर्वसाधारण झालं आहे. प्रचंड रोख बक्षिसं जाहीर करून मोठमोठे बॅनर्स लावले जातात. "आमच्या दहीहंडीला १ कोटीचं बक्षीस आहे," अशी घोषणा ऐकू येते तेव्हा उत्सवापेक्षा स्पर्धा जास्त ठळक जाणवते. काही राजकीय नेते तर मंचावरून भाषणं देऊन आपली ताकद दाखवण्याचा प्रयत्न करतात.
बक्षिसांची शर्यत
महाराष्ट्रात दरवर्षी शेकडो दहीहंड्या लागतात. त्यातली अनेक मंडळं लाखो रुपयांच्या बक्षिसासाठी झगडतात. कळवा, ठाणे, पुणे, मुंबई याठिकाणी "उंची हंडी"साठी विशेष प्रसिद्धी मिळते. "पूर्वी गावातल्या मुलांनी, तरुणांनी मिळून दहीहंडी केली जायची. आता मात्र प्रोफेशनल गोविंदा पथकं तयार होतात. त्यांना प्रशिक्षण, पोशाख, ट्रॅव्हलिंग सगळं दिलं जातं, फक्त हंडी फोडण्यासाठी," असं सांगतात पुण्यातील सांस्कृतिक अभ्यासक प्रा. देशपांडे.
सुरक्षिततेचा प्रश्न
मोठी बक्षिसं आणि उंच हंड्या यामुळे अपघातांचं प्रमाणही वाढलं आहे. २०२२ मध्येच मुंबईत ११ जण गंभीर जखमी झाले, तर दोन जणांचा मृत्यू झाला. सरकारकडून हेल्मेट, सेफ्टी बेल्ट यांचा वापर अनिवार्य करण्याच्या सूचना दिल्या गेल्या असल्या तरी प्रत्यक्षात फार थोड्या मंडळांमध्ये त्याचं पालन होतं. "मुलांचा जीव धोक्यात घालून पैसे कमावणे आणि प्रसिद्धी मिळवणे योग्य आहे का?" असा सवाल चिंचपोकळीतल्या एका स्थानिक रहिवाशाने केला.
परंपरेचा मूळ अर्थ हरवतोय?
आजची दहीहंडी पाहिली की परंपरेचा मूळ गाभा मागे पडल्यासारखा वाटतो. कृष्णाच्या बाललीलेचं प्रतीक असलेला हा उत्सव व्यावसायिक खेळासारखा भासतो. तथापि, काही मंडळं अजूनही या परंपरेला सामाजिक भान जोडतात. रक्तदान शिबीर, गरजूंसाठी निधी संकलन, विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक मदत – अशा उपक्रमांशी दहीहंडी जोडल्यानं त्याचं महत्व वाढतं.
दहीहंडी हा उत्सव आपल्याला एकता, सामूहिकता आणि आनंदाचा संदेश देतो. मात्र आजच्या राजकीय हस्तक्षेपामुळे आणि पैशाच्या मोहामुळे हा उत्सव केवळ बक्षिसांच्या शर्यतीत बदलत चालला आहे.